Η "γέννηση" της Ελλάδος.

Οι σεισμοί πριν από 20 εκατ. χρόνια «γέννησαν» την Ελλάδα

Tου ΣΤΡΑΤΗ ΜΠΑΛΑΣΚΑ
Εκπληκτη η παγκόσμια κοινότητα, και μαζί της η ελληνική, εδώ και 10 μέρες παρακολουθεί στη νοτιοανατολική Ασία την αδύνατο να γίνει αντιληπτή από τον ανθρώπινο νου λειτουργία της φύσης. Σεισμοί και τεράστια παλιρροϊκά κύματα καταβροχθίζουν κομμάτια της γης, η θάλασσα αλλού υποχωρεί κι αλλού σκεπάζει.

Ως και αυτός, λέει, ο άξονας της Γης μετακινήθηκε από τη δύναμη των 8,9 Ρίχτερ του σεισμού της χριστουγεννιάτικης νύχτας. Κι εμείς εδώ στην Ελλάδα, στην ασφάλεια της έστω και ευρωπαϊκής περιφέρειας, δηλώνουμε τη συμπάθειά μας στα θύματα του σεισμού, αδύναμοι να καταλάβουμε ότι η δική μας μικρή γειτονιά, η Ελλάδα, είναι δημιούργημα μιας επίσης απίστευτα έντονης σεισμικής δραστηριότητας που ξεκίνησε πριν από περίπου 20 εκατομμύρια χρόνια και τέλειωσε, αν τέλειωσε, πριν από μόλις δέκα χιλιάδες χρόνια. Ξεκίνησε τότε που το σημερινό Αιγαίο δεν ήταν παρά μια εκτεταμένη χερσαία περιοχή, που οι επιστήμονες βάφτισαν Αιγηίδα.

Σε ετούτη την Αιγηίδα, στη ζωή της και στις δύσκολες εκείνες «μέρες» που άρχισαν πριν από 20 εκατομμύρια χρόνια, μας ξεναγεί ο Νίκος Ζούρος. Γεωλόγος, επίκουρος καθηγητής του τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου και διευθυντής ενός μουσείου στο δυτικό άκρο της Λέσβου, του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους. Ενός μουσείου για τούτη τη μεγάλη σεισμική δραστηριότητα - δημιουργό της «σύγχρονης» γεωμορφολογίας της Ελλάδας. Πίσω, λοιπόν, 20 εκατομμύρια χρόνια. Κι αν ένας μέσος όρος ανθρώπινης ζωής είναι τα 75 χρόνια, πίσω 265.000 ανθρώπινες ζωές!

Δεινοθήρια και άλλα ελεφαντοειδή στην Αιγηίδα, πριν από 20 εκατομμύρια χρόνια
"Τότε, την εποχή του Μειόκαινου", μας λέει ο κ. Ζούρος, "το κλίμα ήταν πολύ πιο θερμό από το σημερινό και την επιφάνεια της Αιγηίδος κάλυπταν εκτεταμένα δάση και σαβάνες που τις διέκοπταν εκτεταμένες λίμνες με γλυκό νερό. Η βλάστηση περιλάμβανε κυρίως κωνοφόρα και ανθοφόρα φυτά, όπως οι γιγαντιαίες σεκόιες, οι κουνιχάμιες, οι κυπαρισσίδες, οι πευκίδες, αλλά και βαλανιδιές, καρυδιές, δαφνίδες, κανελόδενδρα, λεύκες, σκλήθρα και πολλά άλλα είδη. Δεν έλειπαν ακόμη τα φοινικόδενδρα, καθώς και πολλά άλλα φυτά της οικογένειας των φοινικίδων. Στο χερσαίο αυτό χώρο έζησαν κατά καιρούς πάρα πολλά είδη ζώων, προβοσκιδωτών, όπως ελέφαντες και δεινοθήρια, σαρκοφάγα, αντιλόπες, γαζέλες, μικρόσωμα ελάφια, καμηλοπαρδάλεις, ιπποπόταμοι, ρινόκεροι, ιππάρια, τρωκτικά, πουλιά και ερπετά".

Εντονες μεταβολές
Ο χώρος του σημερινού Αιγαίου αποτελεί ακόμη και σήμερα μία από τις πλέον ενεργές περιοχές του φλοιού της γης, εδώ οι γεωλογικές μεταβολές είναι έντονες και συνεχείς. Η εξέλιξη της μορφής του χώρου του Αιγαίου, κατά τη διάρκεια της πιο «πρόσφατης» περιόδου της ιστορίας της Γης, που ονομάζεται Ανώτερος Καινοζωικός Αιώνας, δηλαδή τα τελευταία 23 εκατομμύρια χρόνια, σημαδεύτηκε από σημαντικές γεωτεκτονικές μεταβολές.

Οι μεταβολές αυτές σχετίζονται με την κίνηση μεγάλων τεμαχίων του γήινου φλοιού, που ονομάζονται λιθοσφαιρικές πλάκες, στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου. Αυτή η κίνηση είχε ως αποτέλεσμα έντονη ηφαιστειακή και σεισμική δραστηριότητα. Η αφρικανική, λοιπόν, λιθοσφαιρική πλάκα κινείται και βυθίζεται κάτω από την ευρασιατική πλάκα, γεγονός που στις μέρες μας συμβαίνει στην περιοχή νότια της Κρήτης.

"Η βύθιση αυτή», λέει ο κ. Ζούρος, «προκαλεί στον εσωτερικό χώρο του Αιγαίου Πελάγους εφελκυστικές δυνάμεις σε διεύθυνση Βορρά - Νότου. Ετσι δημιουργούνται μεγάλα ρήγματα στο φλοιό που προκαλούν τη σεισμικότητα και δίνουν τη δυνατότητα σε ηφαιστειακό υλικό να ανέρχεται και να εκχύνεται στις θέσεις των ηφαιστείων. Με τη διαδικασία αυτή σχηματίστηκαν στο πρόσφατο γεωλογικό παρελθόν μια σειρά ηφαιστείων, οι θέσεις των οποίων σχηματίζουν ένα τόξο, που είναι γνωστό ως το ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου και αποτελείται από τη Σαντορίνη, τη Νίσυρο, τη Μήλο, τα Μέθανα και εκτείνεται μέχρι τις Μικροθήβες στη Μαγνησία".

Ωστόσο, το Αιγαίο δεν είναι δημιούργημα μόνο της βύθισης της αφρικανικής λιθοσφαιρικής πλάκας κάτω από την ευρωπαϊκή, αλλά μια πολύπλευρη κίνηση που επηρεάζεται από την κίνηση και άλλων μικρότερων κομματιών του γήινου φλοιού στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, όπως είναι η αραβική μικροπλάκα.

"Η αραβική μικροπλάκα", σύμφωνα με τον ειδικό επιστήμονα, "αποσπάται από την υπόλοιπη Αφρική στην Ερυθρά Θάλασσα και κινείται με μεγαλύτερη ταχύτητα από την αφρικανική, πιέζει με διεύθυνση από Νότο προ Βορρά, ένα άλλο μικρότερο κομμάτι της λιθόσφαιρας, τη μικρασιατική λιθοσφαιρική μικροπλάκα, και την αναγκάζει να κινείται προς τα δυτικά και να συμπιέζει το χώρο του Αιγαίου. Ο φλοιός στο Αιγαίο αναγκάζεται έτσι να επεκτείνεται προς τα νοτιοδυτικά δημιουργώντας ενεργό γεωδυναμική κατάσταση στο Αιγαίο".

Πριν από 20 εκατομμύρια χρόνια το σημείο όπου βυθιζόταν η αφρικανική λιθοσφαιρική πλάκα κάτω από την ευρωπαϊκή δεν ήταν νότια της Κρήτης, όπως σήμερα. Τότε βρισκόταν αρκετά βορειότερα και συγκεκριμένα στο χώρο των σημερινών Κυκλάδων. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα λοιπόν τότε δημιούργησε εντυπωσιακά ηφαιστειακά κέντρα στο βόρειο και κεντρικό Αιγαίο και τη δυτική Μικρά Ασία. Δείγματά της βρίσκουμε στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, Ιμβρο, Λήμνο, Αγ. Ευστράτιο και Λέσβο, τα οποία διασώθηκαν από τη μεταγενέστερη καταβύθιση της περιοχής μεταξύ των νησιών.

Πάνω από 40 όρθιοι απολιθωμένοι κορμοί αποκαλύφθηκαν μέσα στο 2004 στο Πάρκο της Πλάκας
Το απολιθωμένο δάσος
Χαρακτηριστικό δείγμα της εποχής βρίσκουμε σήμερα στη Λέσβο. Η δημιουργία του παγκόσμια γνωστού απολιθωμένου δάσους στο δυτικό νησί αλλά και του εν πολλοίς άγνωστου απολιθωμένου δάσους της Λήμνου αντανακλά τη δημιουργία και τον τρόπο δημιουργίας του Αιγαίου. «Στη Λέσβο, λέει ο διευθυντής του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας, τα μεγαλύτερα ηφαιστειακά κέντρα εντοπίζονται σήμερα στο κέντρο του νησιού, σε περιοχές του όρους Λεπέτυμνος και των χωριών Βατούσα, Ανεμώτια και Αγρα.

Οι ηφαιστειακές εκρήξεις δημιούργησαν σύνθετα ηφαιστειακά οικοδομήματα με ηφαιστειακούς κρατήρες, θόλους, λαιμούς και φλέβες που μπορεί κανείς να παρατηρήσει σε όλη τη βόρεια και δυτική Λέσβο.

Η ηφαιστειακή δραστηριότητα συνοδεύτηκε και από έντονη σεισμική δραστηριότητα που προηγήθηκε ή συνόδευε τις μεγάλες ηφαιστειακές εκρήξεις. Εκτινάχτηκαν τεράστιες ποσότητες ηφαιστειακής στάχτης αρκετά χιλιόμετρα στην ατμόσφαιρα και ηφαιστειακές βολίδες σε απόσταση αρκετών χιλιομέτρων από τον κρατήρα.

Ακολούθησαν οι ποταμοί της πυρακτωμένης λάβας που σκέπασαν μεγάλα τμήματα της ξηράς γύρω από τα ηφαίστεια. Η ηφαιστειακή στάχτη μεταφέρθηκε από τους ανέμους σε μεγάλες αποστάσεις. Οταν κάθισε στην επιφάνεια σχηματίστηκαν στρώματα πάχους δεκάδων μέτρων που σκέπασαν τη βλάστηση. Τα ζώα, έχοντας προειδοποιηθεί από τις σεισμικές δονήσεις που προηγήθηκαν, απομακρύνθηκαν από την περιοχή της μεγάλης αυτής φυσικής καταστροφής και διασώθηκαν.

Ομως δεν ήταν μόνο αυτά τα στοιχεία που διαμόρφωναν το σκηνικό εκείνη την περίοδο. Η μεγάλη θερμότητα των ηφαιστειακών εκρήξεων διατάραξε την ισορροπία στην ατμόσφαιρα προκαλώντας έντονες καταιγίδες. Τα νερά παρέσυραν τη στάχτη και άλλα ηφαιστειακά υλικά από τα σημεία με το μεγαλύτερο υψόμετρο, προκαλώντας κατολισθήσεις, πλημμύρες και λασποροές, σκεπάζοντας μεγάλες εκτάσεις. Οι νέες αυτές ποσότητες ηφαιστειακών υλικών προστέθηκαν στις περιοχές με χαμηλότερο υψόμετρο και κάλυψαν ολοκληρωτικά τη βλάστηση της περιοχής, γεγονός που αποτέλεσε τον καθοριστικό παράγοντα για τη δημιουργία του απολιθωμένου δάσους».

Ο «παράδεισος» της Αιγηίδας μετατρέπεται σε μια σκεπασμένη από λάβα απέραντη έκταση, που με τη σειρά της μετατρέπεται σε έναν άλλο παράδεισο με εναλλαγές λιμνών και μεγαλύτερων θαλάσσιων τμημάτων. Είναι η περίοδος του Μέσου και Ανώτερου Μειόκαινου πριν από 12 έως 5 εκατομμύρια χρόνια.

Η έντονη σεισμική και ηφαιστειακή δραστηριότητα έχει μεταφερθεί νοτιότερα, στην περιοχή της Σάμου ώς την Κω και της νοτιοδυτικής σημερινής Μικράς Ασίας. «Μπορεί κανείς να μιλήσει για μέγεθος των σεισμών εκείνης της εποχής;», ρωτούμε με αφέλεια ίσως τον κ. Ζούρο. «Οχι, μας λέει. Ηταν σεισμοί που το μέγεθός τους δεν μπορούμε να το αντιληφθούμε. «Αν ο σεισμός στη νοτιοανατολική Ασία πριν από μέρες ήταν από τους δυνατότερους που μπορούν να γίνουν, οι σεισμοί τότε ήταν οι δυνατότεροι που τότε μπορούσαν να γίνουν».

Ο κατακερματισμός
Την περίοδο του Μέσου - Ανω Μειόκαινου, πριν από 11 έως και περίπου 5 εκατομμύρια χρόνια, η συνεχιζόμενη τεκτονική δραστηριότητα οδηγεί στον κατακερματισμό της Αιγηίδας χέρσου. Αρκετές υφάλμυρες λίμνες αλλά και λίμνες γλυκών νερών σχηματίστηκαν, ενώ διαπιστώνονται εναλλαγές θαλάσσιων και λιμναίων ιζημάτων σε ορισμένες περιοχές. Πράγμα που σημαίνει ότι λίμνες γίνονται θαλάσσια τμήματα και το αντίθετο ως αποτέλεσμα βυθίσεων και υψώσεων τμημάτων γης. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα τότε «μεταναστεύει» νοτιότερα και δείγματά της βρίσκουμε από τη Σάμο μέχρι την Κω.

Η διαδικασία αυτή συνεχίστηκε, με αποτέλεσμα η ξηρά να περιοριστεί σημαντικά. Αλλά ακόμη και κατά τη διάρκεια του Πλειόκαινου, πριν από ενάμισι εκατομμύριο χρόνια, τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου παρέμεναν συνδεδεμένα με τις μικρασιατικές ακτές, από τις οποίες αποκόπηκαν οριστικά πολύ πιο πρόσφατα, τα τελευταία 500.000 χρόνια. Τότε τα τελευταία τμήματα της Αιγηίδας χέρσου καταποντίστηκαν λόγω της έντονης σεισμικής δραστηριότητας της περιοχής, με αποτέλεσμα τα απολιθωμένα δέντρα στην περιοχή του Σιγρίου Λέσβου, τα οποία είχαν αναπτυχθεί σε χερσαίο περιβάλλον, σκεπάστηκαν από την ηφαιστειακή στάχτη και απολιθώθηκαν, να βρίσκονται σήμερα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας.

Η διαδικασία της δημιουργίας του Αιγαίου συνεχίστηκε -αν δεν συνεχίζεται- μέχρι πριν από μόλις δέκα χιλιάδες χρόνια, την περίοδο του Ολοκαίνου. Τότε και γεννήθηκε το Αιγαίο που ξέρουμε... Παράδεισος σωστός. «Παραδεισένιος πάντα ήταν ο χώρος του σημερινού Αιγαίου», συμπληρώνει ο κ. Ζούρος.

Περπατάς στους διαδρόμους των πάρκων απολιθωμάτων ή στο Μουσείο του Σιγρίου. Κορμοί πακτωμένοι σε λάβα, «πόνος» της φύσης. Η φύση δεν έχει αρχή, δεν έχει μέση, δεν έχει τέλος. Ως παράδεισος και μόνο αντιμετωπίζεται. Κι εσύ ένα τόσο δα μόριο, μια ζωή και μόνο στη σειρά 265.000 ανθρώπινων ζωών από το σήμερα ώς το πριν από 20 εκατομμύρια χρόνια. Πόσες άραγε κι ώς το πότε;