Στάσου πλάι στο θύμα (Μνήμη Ρενέ Ζιράρ*)

Λάζαρος Κυριακίδης

Πολυμεταφρασμένος στην Ελλάδα (όλες οι μεταφράσεις από τις εκδόσεις Εξάντας) αλλά λίγο σχολιασμένος (κάτι που ίσως σημαίνει και λίγο διαβασμένος), ο Γάλλος ανθρωπολόγος υπήρξε, παρ’ όλα αυτά, ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές της εποχής μας. Ίσως λιγότερο διάσημος, βεβαίως, από τα υπόλοιπα «τρομερά παιδιά» της γαλλικής διανόησης, αφού επέμεινε μέχρι τέλους στην έννοια της ιστορικής συνέχειας, αντιπαρατιθέμενος στον δομισμό.

Καθώς η (αρχαϊκή) βία επανακάμπτει (bullying, ρατσισμός, νεοναζισμός), μάλιστα τείνει να δομήσει εκ νέου τον κόσμο τίποτε δεν είναι πιο επίκαιρο από το να θυμηθούμε σήμερα μερικές από τις πιο βασικές αρχές του έργου του:

1.  Η επιθυμία είναι μιμητική. Επιθυμούμε πάντοτε αυτό που επιθυμεί ο άλλος.

2.  Εάν επιθυμούμε πάντοτε αυτό που επιθυμεί ο άλλος τότε ο άλλος είναι πρότυπο και συνάμα εμπόδιο στη δική μας επιθυμία.

3. Εάν ο άλλος είναι πρότυπο και συνάμα εμπόδιο στη δική μας επιθυμία τότε, σιγά σιγά,

α) όλοι γινόμαστε το ομοιότυπο όλων, γι’ αυτό και/συνάμα

β) όλοι εναντίον όλων: η βία είναι μιμητική όπως/και όσο η επιθυμία.

4.  Εάν – και στο μέτρο που – είμαστε όλοι εναντίον όλων, ο (κλιμακούμενος) παροξυσμός της βίας απειλεί με αφανισμό την κοινότητα.

5.  Υπάρχουν κοινωνίες που διαθέτουν ποινικό σύστημα και κοινωνίες, αρχαϊκότερες, οι οποίες δεν διαθέτουν – αυτή είναι μια διάκριση βασική για την κατανόηση του ζιραρικού έργου.

Οι κοινωνίες που δεν διαθέτουν δικαστικό και ποινικό σύστημα, και άρα τρόπο να καταστείλουν τη βία αφ’ ότου ξεσπάσει, διαθέτουν, ωστόσο, τρόπους πρόληψης της βίας, προτού ξεσπάσει: ξέρουν ότι όταν ένας κύκλος αίματος ανοίξει, καθώς ο καθένας υποχρεούται να εκδικηθεί για το δικό του θύμα, δεν θα κλείσει, θεωρητικά, ποτέ. Ποτέ, αν προηγουμένως δεν καταφάγει τους πάντες.

6.  Η μέθοδος πρόληψης την οποία εφαρμόζουν οι κοινωνίες που δεν διαθέτουν τη σωρευτική – καταληκτική – μη ανταποδόσιμη – αναγνωρισμένη βία του κράτους, είναι η μέθοδος του εξιλαστήριου θύματος (ή του αποδιοπομπαίου τράγου).Ένα μέλος της κοινότητας «βγαίνει έξω του στρατοπέδου» θεωρούμενο ένοχο (χωρίς και να είναι) και αποδεχόμενο την ενοχή της αμαρτίας που προκάλεσε το κακό (δηλαδή τον ίδιο τον κοινωνικό παροξυσμό της βίας!) τιμωρείται, συνήθως με θάνατο.

Το ένας εναντίον του άλλου, που έγινε όλοι εναντίον όλων, τώρα γίνεται όλοι εναντίον ενός: η βία παροχετεύεται, μεταφέρεται εκτός κοινωνίας, όλοι μοιάζουν να είναι μαζί με όλους καθώς όλοι είναι εναντίον ενός, και η κοινωνία ειρηνεύει (δηλ. θεραπεύεται από το «κακό», που ήταν η ίδια η έξαψη της ζήλειας και του φθόνου). Αυτή είναι η τεράστια προσφορά της εξιλαστήριας θυσίας, της βίαιης θυσιαστικής πράξης, η οποία, εν συνεχεία, λέει ο ζιράρ, μετατρέπεται από ιστορική σε τελετουργική πράξη και από βίαιη σε ιερή: η ειρήνη, για όσο διαρκεί η επενέργεια της καθαρτήριας κοινωνικής αποπομπής του θύματος.

7.  Ποιος επιλέγεται ως (εξιλαστήριο) θύμα; Ο εξαιρετικός. Ο εξαιρετικός από πάνω ή ο εξαιρετικός από κάτω. Ο ιδιαίτερα ικανός ή ο αναξιοπαθών, ο χαρισματικός ή ο σημαδιακός, ο όμορφος ή ο δύσμορφος, ο έξυπνος ή ο διανοητικά καθυστερημένος. Γιατί; Επειδή έχουμε κάποιο είδος δυσανεξίας απέναντι στο διαφορετικό; Όχι βέβαια. Το θύμα επιλέγεται με βάση το αν και κατά πόσο, και πόσοι μπορούν να εκδικηθούν γι’ αυτό, και ο ιδιαίτερος δεν έχει κοινωνικούς συμμάχους.

 

Εδώ ολόκληρη η παράδοση της ανθρωπολογίας συμφωνεί. Τρία είναι τα παραδοσιακά θύματα, και τα τρία για τον ίδιο λόγο, επειδή αν τα σκοτώσουμε δεν έχουμε να φοβηθούμε τους δικούς τους: ο ξένος, ο ορφανός (και η χήρα), ο ηγέτης όταν πέσει – ο ηγέτης που εμείς τον υψώνουμε για να τον ρίξουμε, να τον θυσιάσουμε, αφού προηγουμένως του φορτώσουμε όλα μας τα κοινωνικά αμαρτήματα και όλη την ενοχή μας.

 

Επίσης, το θύμα επιλέγεται ανάμεσα στους «μη πολύτιμους» ώστε, επί τη βάσει του γενικού νόμου της δι’ αντικατάστατου θυσίας, ως μια ex nos pro nobis προσφορά για μας τους «πολύτιμους»: να μας κάνει από αντίπαλους κοινωνία, να μας γαληνέψει. Ας θυμηθούμε τον τρελό του χωριού και τον χοντρό της τάξης, τους περιθωριακούς των πόλεων, ας θυμηθούμε την προσφορά των αθώων θυμάτων.

 

Σε μια κοινωνία στην οποία η αρχαϊκή βία αλλά και η (αρχαϊκή) δι’ εξιλαστήριου θύματος πρόληψή της εξακολουθούν να λειτουργούν, ίσως όχι – ακόμη – ως επικυρίαρχες αλλά πάντως ως επικυριαρχούμενες και ως ετεροχρονικές της λειτουργίες, ας θυμηθούμε τον Ρενέζιράρ.

 

Ας πάψουμε να αναπαράγουμε τον αφελή και/άρα αναποτελεσματικό επιστημονισμό των περί βίας «ειδικών»: το θύμα είναι θύμα γιατί είναι μόνο. Το ξέρουν όλες οι αδύναμες ψυχές, ιδίως αυτές: το ξέρουν οι κολλητοί κι οι κολλητές. Το θύμα θα πάψει να είναι θύμα αν σταθούμε πλάι του. Όχι όμως με όρους (καλού) θύτη – υπερασπιστή, αλλά με όρους θύματος. Ας θυμηθούμε τον Ρενέ ζιράρ. Και ας θυμηθούμε, καθ’ υπόδειξη του ίδιου, τον Ιησού Χριστό.

 

*  Ο Ρενέ Ζιράρ έφυγε από τη ζωή, την Τετάρτη 4 Νοεμβρίου 2015.

 

Το εικαστικό έργο που πλαισιώνει τη σελίδα είναι δημιουργία του Juan GENOVES CANDEL.

 

πηγή: http://www.tovima.gr/opinions/useropinions/article/?aid=757727