Καταρρέει το σύστημα συντάξεων;

Του Κων. Βέργου*

Πολλά δείχνουν ότι το σύστημα συντάξεων έχει σημαντικές δυσκολίες όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως. Αναρωτιέται κάποιος αν αυτές οι εξελίξεις είναι προσωρινές ή μόνιμες, και αν ναι, που οδηγούν. Επιστρέφουμε στην εποχή όπου οι γονείς θα στηρίζονταν στη βοήθεια από τα παιδιά ή συγγενείς τους, ή σε μια εποχή όπου οι συντάξεις θα ανακάμψουν;

Οποιαδήποτε συζήτηση για συντάξεις έχει αρκετό άρωμα από πολιτική, καθώς εκ των πραγμάτων οδηγεί εξαρχής στο πρώτο και βασικό ερώτημα, ποια είναι η προτεραιότητα της πολιτείας, όμως αυτή είναι μόνο μία πλευρά του θέματος. Η άλλη είναι τι συντάξεις θα μπορεί να δοθούν στο μέλλον!

Ο θεσμός της σύνταξης, ας σημειώσουμε, όπως και του συστήματος προνοίας είναι χαρακτηριστικό όλων ουσιαστικά των ανεπτυγμένων κοινωνιών από την αρχαιότητα. Αποζημιώσεις, επιδοτήσεις φτωχών και συντάξεις υπάρχουν στον ένα ή άλλο βαθμό από την εποχή της Αρχαίας Αθήνας, αλλά και στη Ρώμη. 

Για παράδειγμα, η Ρώμη έδινε αποζημίωση και σύνταξη στους στρατιώτες. Όμως με την μοντέρνα, καθολική σημασία τους είναι επίτευγμα που ξεκίνησε στις Σοσιαλιστικές χώρες, μετά την Οκτωβριανή επανάσταση, και που στη συνέχεια επεκτάθηκε στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες. Για παράδειγμα στην Αγγλία παρότι συντάξεις υπάρχουν από τον 16ο αιώνα, και η πρώτη δημόσια σύνταξη δόθηκε το 1908, το 1922 αφορούσε μόνο τους δημόσιους υπαλλήλους, ενώ καθολική σύνταξη καθιερώθηκε μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ουσιαστικά το 1959 και έκτοτε διατηρήθηκε με μικροαλλαγές.

Παρότι έχει στο παρελθόν γίνει μεγάλη συζήτηση για την "πυραμίδα των ηλικιών", διαφεύγει από πολλούς το  βασικό! Η διατήρηση του ύψους της σύνταξης εξαρτάται όχι μόνο από δημογραφικούς παράγοντες (πυραμίδα) αλλά και από το ύψος του ΑΕΠ της χώρας αλλά και επενδυτικούς παράγοντες. Από δημογραφικούς παράγοντες και το ύψος του ΑΕΠ της χώρας εξαρτάται το ένα κομμάτι της σύνταξης, το "βασικό". Αντίθετα, από επενδυτικούς παράγοντες εξαρτάται το δεύτερο, το ας πούμε, επικουρικό. 

Ο λόγος είναι απλός, το κράτος είναι υποχρεωμένο να δίνει τη βασική σύνταξη, 400-800 ευρώ, βασιζόμενο στους φόρους που εισπράττει, που είναι γενικά συνάρτηση του ΑΕΠ της χώρας, και στις εισφορές από υπάρχοντες εργαζόμενους. Άρα, η "πυραμίδα των ηλικιών" είναι ένα ψευδές επιχείρημα, που διαφημίζουν αρκετοί για να δικαιολογήσουν πολιτικές. 

Όχι, το απόλυτο πρόβλημα, ούτε η απόλυτη λύση του συνταξιοδοτικού! Να σημειώσουμε ότι ακόμη και οι εισφορές των εργαζομένων στα ασφαλιστικά ταμεία δεν πάει μόνο για συντάξεις, αλλά πάει επίσης και σε νοσοκομεία και φαρμακευτική περίθαλψη, δηλαδή σε 3 κατευθύνσεις.

Αν υπάρχει πληθυσμιακή ανάπτυξη, διασφαλίζονται δύο πράγματα, το πρώτο είναι υψηλότερος αριθμός ατόμων που να εισφέρουν στο σύστημα, που ουσιαστικά διασφαλίζει περίπου το20%-25% της βασικής σύνταξης, καθώς η 1,5% ετήσια ανάπτυξη πληθυσμού επιτρέπει 29% μεσοσταθμική κάλυψη του 23% των ετήσιων εισφορών στο σύστημα, αλλά επίσης εξασφαλίζει υψηλότερο ΑΕΠ, το οποίο είναι η βάση των φόρων του κράτους, από τα οποία καλύπτεται η βασική σύνταξη! Πχ. Ιαπωνία, σε αντίθεση με την ΕΕ και τις ΗΠΑ, διατήρησε την αγορά εργασίας εντελώς κλειστή, και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την εκεί κατάρρευση του συστήματος! Οι ΗΠΑ αντίθετα έχουν καλή δημογραφική ανάπτυξη. Η ΕΕ πρέπει να ενθαρρύνει είσοδο εργατικού δυναμικού ή αύξηση της γεννητικότητας, αλλιώς θα υπάρχει, εμφανώς, θέμα!

Το δεύτερο είναι η αύξηση του ΑΕΠ. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, η πολιτική στραγγαλισμού της χώρας από τους δανειστές, στέρησε 15-25 δις ευρώ επενδύσεων ανά έτος επί 5 έτη, στην εγχώρια οικονομία, που θα επέτρεπαν η Ελλάδα να είχε 100-150 δις υψηλότερο ΑΕΠ φέτος σε σχέση με εκείνο που έχει, και επομένως να έχει περισσότερους πόρους και για το βασικό τμήμα των συντάξεων! Ο οικονομικός στραγγαλισμός της χώρας, επιπλέον, αύξησε την ανεργία από 8% σε 28%, οδηγώντας 20% των Ελλήνων να λαμβάνουν επίδομα, ως άνεργοι, αντί να δίνουν εισφορές στο σύστημα! Οι πολιτικές που επιβλήθηκαν, και που τώρα το ΔΝΤ βλέπει ότι ήταν βασισμένες σε σκόπιμα ψευδείς υποθέσεις, ώστε οι Μεγαλοτράπεζες της ΕΕ να κερδοσκοπήσουν, αντί να χρεοκοπήσουν με τα υψηλότοκα (και συχνά δραχμικά) ομόλογα της Ελλάδος, κατέστρεψαν την Ελλάδα και τις συντάξεις της.

Ως τώρα μιλήσαμε για το βασικό τμήμα της σύνταξης. Σε ό,τι αφορά την επενδυτική, όμως, πλευρά, που αφορά το επικουρικό τμήμα των συντάξεων, τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς. Το επικουρικό τμήμα αφορά τα ειδικά ταμεία που αποτελούν σε παγκόσμιο  επίπεδο τους σημαντικότερους επενδυτές. 

Στην Ελλάδα με νόμο εκλάπησαν τα χρήματα από τα περισσότερα ταμεία επί δεκαετίες καθώς είχαν ατόκως επενδυθεί υποχρεωτικά στην τράπεζα Ελλάδος, σε εποχές μάλιστα με πληθωρισμό 15%-20%, και τμήμα από τα ελάχιστα που απέμειναν, έγιναν θύμα του PSI. Όμως και εδώ, στο μέλλον, είτε μέσω ταμείων ή με ιδιωτικά προγράμματα, η επένδυση περνάει μέσα από τη σύγχρονη διαχείριση με επενδύσεις κυρίως σε μακροχρόνια ομόλογα, ακίνητα και μετοχές. Σε αυτό, τα πράγματα δεν φαίνονται καθόλου καλά.

Αγγλία και ΗΠΑ έχουν τα πιο αξιόλογα ιδιωτικά ασφαλιστικά συστήματα του κόσμου. Στην Αγγλία, όπου υπάρχει το πιο μοντέρνο ιδιωτικό σύστημα επικουρικής ασφάλισης της Ευρώπης, το χρηματοδοτικό "κενό" των ιδιωτικών ταμείων, που αφορούν το ¼ των εργαζομένων, ήδη έχει εμφανίσει τρύπα που από κάποιους υπολογίζεται σε 1 τρις Λίρες, το οποίο είναι κάτι σαν… 85.000 λίρες ανά ασφαλισμένο! Στις ΗΠΑ, το μεγαλύτερο ασφαλιστικό ταμείο της Καλιφόρνια, το Calpers (California Public Employees Retirement System) με 300 δις δολάρια υπό διαχείριση, φέτος κέρδισε μόνο 0,5% , ενώ έχει ετήσιο στόχο… 7,5% απόδοση! Μία από τα ίδια για το δεύτερο ασφαλιστικό ταμείο της Καλιφόρνιας, της πιο εύπορης πολιτείας των ΗΠΑ, το Calstrs (California State Teachers’  Retirement System), με διαχείριση 190 δις δολαρίων, είχε απόδοση μόλις 1,4%! Να σημειώσουμε ότι το 2015 και το 2016 κινούνται αρκετά καλά τόσο για τα χρηματιστήρια μετοχών όσο και μετοχών και ακινήτων σε ΗΠΑ και Αγγλία! 

Στην άλλη πλευρά του κόσμου, το Ιαπωνικό ταμείο Επενδύσεων των δημοσίων υπαλλήλων, που είναι το μεγαλύτερο του πλανήτη, με κεφάλαια υπό διαχείριση 1,3 τρις, είχε φέτος  απώλειες επενδύσεων περίπου 4%! Εν ολίγοις, δεν υπάρχει σύστημα, δημόσιο ή ιδιωτικό, που να μπορεί να διασφαλίσει καλές αποδόσεις ακόμη και υπό τις σχετικά καλές συνθήκες που βιώσαμε τα τελευταία ετη. Στο μέλλον όμως;

Καθώς η χρεοκοπία των μεγάλων οικονομιών (Ιαπωνία, ΕΕ κλπ) οδηγεί σε μακρόχρονη κρίση με σχεδόν μηδενικά επιτόκια, είναι εμφανές ότι στο μέλλον θα υπάρχει σοβαρό θέμα παγκοσμίως κατ αρχήν με τα ομόλογα, που θα έχουν αποδόσεις που μετά βίας θα ξεπερνάνε το 1,5% αλλά και τις άλλες επενδύσεις που σε καθεστώς κρίσης έχουν κακές αποδόσεις. Και καθώς η μεγάλη ανάπτυξη των τιμών μετοχών που βιώσαμε επί 35 χρόνια βασίστηκε στο φτηνό χρήμα, καθώς τα επιτόκια παγκοσμίως μειώθηκαν από 20% το 1980 σε σχεδόν 0% το 2016,και δεν έχουν μεγάλα περιθώρια για επιπλέον πτώση, το πιθανότερο είναι ότι θα έχουμε αρνητικές εξελίξεις στο σύστημα ασφάλισης παγκοσμίως και ουσιαστικά είτε θα χρειαστούν πολιτικές που θα αυξάνουν σημαντικά τα εισοδήματα, κάτι που τα τελευταία 30 χρόνια δεν έχει επιτευχθεί, ή θα υπάρξει επιπλέον μείωση των συντάξεων σε βάθος χρόνου.